Tết Đoan Ngọ là ngày lễ gì trong sử Việt?

Câu ca dao lưu truyền:
Tháng năm là tết Đoan Dương

Nhớ ngày giỗ mẹ Việt Thường Văn Lang.

Vậy tế Đoan Dương hay Đoan Ngọ ngày 5 tháng 5 là ngày giỗ ai?

Cuốn Hùng Vương Thánh Tổ Ngọc phả đem lại câu trả lời rõ ràng.
Phần Nam Việt Hùng Vương ngọc phả vĩnh truyền tự điển ghi: 
Hùng Quốc Vương... giờ Ngọ ngày 5 tháng 5 năm Canh Ngọ cùng sinh với trăm vương năm Canh Ngọ.

Phần Nam Việt Hùng Thị sử ký ghi: 
Tới đầy tuần sinh nở, vào năm Canh Ngọ ngày 5 tháng 5, đúng ban ngày giờ Ngọ, mặt trời chiếu thẳng. Cái thai thần của Âu Cơ chuyển động, rồng mây đầy nhà, ánh sáng loé lên. Trong trướng, hoàng phi sinh ra một bọc ánh như ngọc trắng, hương lạ thơm nức.

Trang Nam Việt Hùng Thị sử ký ghi giờ Ngọ ngày 5 tháng 5 năm Canh Ngọ Âu Cơ đĩnh sinh bào ngọc trăm trứng.

Ngày 5 tháng 5 là ngày mẹ Âu Cơ sinh ra bọc trăm trứng, nở ra trăm trai. Người con trưởng là Hùng Quốc Vương lên làm vua, lập nước Văn Lang. Đây chính là sự kiện đĩnh bách nam khai Bách Việt như câu đối ở đền Hùng nói tới.

Số 5 là con số trung tâm của Hà Lạc, chỉ thủ lỉnh. 5 là Ngũ, cũng là Ngọ. Do đó giờ Ngọ, ngày Ngọ, tháng Ngọ, năm Canh Ngọ đều có ý chỉ vua, chỉ thủ lĩnh của cả cộng đồng dân tộc Bách Việt. Đoan là bắt đầu, Ngọ là Vua. Đoan Ngọ là ngày vua ra đời hay ngày lập quốc.

Ngày Đoan Ngọ là ngày "giỗ mẹ Việt Thường", tức là bà Âu Cơ. Khi bà mẹ của triều đại trước mất (ngày giỗ) thì cũng là ngày triều đại kế tiếp bắt đầu. Mẹ Việt Thường tên là Văn Lang tức là Chu Văn Vương.

Đền Hiền Lương nơi thờ Âu Cơ tại Hạ Hòa, Phú Thọ.

Ngày Đoan Ngọ cũng là ngày sinh của Hùng Quốc Vương và trăm người con trai, nên mới có tên Văn Lang trong câu ca dao. Ý chỉ là ngày khởi đầu của Bách Việt với nước Văn Lang là vua chủ.

Tết Đoan Ngọ do đó là lễ ngày lập nước Văn Lang, dựng nên cơ đồ Bách Việt từ bà mẹ Âu Cơ. Đối chiếu Hoa sử thì đây là ngày Chu Văn Vương (tức Âu Cơ) mất, Chu Vũ Vương (tức Hùng Quốc Vương) lên ngôi, mở đầu thiên hạ nhà Chu, phân phong các chư hầu trăm nước (Bách Việt).
Cuộc hôn nhân giữa Âu Cơ và Sùng Lãm là cách kể hình tượng của sự kiện Cơ Xương (Âu Cơ quê Lăng Xương) đánh Sùng Hầu, chư hầu lớn nhất của nhà Ân. Dựng nên nước Văn Lang vì Cơ Xương được suy tôn là Văn Vương. Văn Vương (Âu Cơ) mất, Cơ Phát mới phát động trăm chư hầu cùng Thánh Dóng đánh Trụ diệt Ân, thống nhất thiên hạ hai dòng Tiên Rồng, sinh Bách Việt.
Theo Phong Thần diễn nghĩa, Văn Vương còn gọi là Hiền Vương, có 100 người con trai. Văn Vương sau khi đánh dẹp được Sùng Hầu Hổ, định đô ở đất Phong thì mất. Con trưởng là Cơ Phát lên nối ngôi, xưng là Vũ Vương.

Các chư hầu lớn thời Ân Thương.

Nhà Ân Thương được hình tượng hóa thành "sâu bọ" thay cho Rồng. Giết sâu bọ là loài Chim, trong hình ảnh Tiên của mẹ Âu Cơ. Văn Vương khi khởi đầu cuộc chiến Chu Thương cũng có điềm "Phụng gáy Kỳ Sơn", tức là biểu tượng bằng giống chim Phượng.

Câu đối ở đền Hiền Lương, nơi thờ quốc tổ Âu Cơ:
遡鴻厖締結以來僊種永傳留國祖

歷家郡肇修而後人群緬慕播炎邦

Tố hồng mang đế kết dĩ lai, tiên chủng vĩnh truyền lưu Quốc tổ
Lịch cô quận triệu tu nhi hậu, nhân quần miễn mộ bá Viêm bang.

Dịch:

Nhớ thủa hồng mang gắn kết tới nay, nòi tiên mãi lưu truyền là Quốc tổ
Trải đất cô quận dựng sửa sau về, bầy dân luôn ngưỡng mộ khắp Viêm bang.